بِشیک (گهواره) یکی از وسایل و ابزارهای مهم برای مردم قرقیز است. طبق برخی گزارش‌ها، این نوع گهواره تقریباً در آسیای مرکزی در قرن‌های نهم و دهم در دوران قراخانیان پیدا شد، اما به طور کلی گهواره‌های اقوام ترک‌زبان بسیار شبیه هستند. با مرور زمان در میان اقوام مختلف طرح بشیک تغییر شکل داده و امروز تفاوت‌هایی در طرح و رنگ و نقش و نگار دارد.

تولید بشیک با انتخاب چوب آغاز می‌شود. این روند با آرزوی سلامتی، خواب خوش و برکات دیگر برای کودک همراه است.

نکته اصلی در طراحی گهواره راحت بودن حمل و نقل آن در یک محیط عشایری بالای اسب، شتر یا گاری است. در عین حال، شکل آن ایمنی کودک را تضمین می‌کند، حتی اگر از اسب بیفتد. همچنین وقتی که مادر مشغول کارهای خانه است، کودک قنداق شده نمی‌تواند از گهواره بیفتد.

برای اینکه بشیک کودک را از ارواح شیطانی و حشرات نگه دارد، معمولاً آن را از درخت عرعر (ارس) تهیه می‌کنند که به دلیل داشتن مقدار زیادی روغن‌های فرار و انگم‌های تندبو خاصیت ضد باکتری و ضد التهابی دارد.

در ساخت بشیک از میخ استفاده نمی‌شود. از روی باورهای مردم گهواره‌ میخ‌دار زیاد دوام نمی‌آورد. تمام قطعات چوبی با بندهای محکم که از مواد طبیعی یا چرم ساخته شده‌اند، به هم متصل می‌شوند.

بشیک برای دختر و پسر در طراحی یکسان است، اما اگر به طور خاص ساخته شده باشد، پس بسته به جنسیت کودک با رنگ و نقش و نگار مناسب تزئین می‌شود.

قطعات بشیک

بورتکو (Boortko) – بندها و کمربندهایی برای بستن قفسه سینه و زانوهای کودک. این روش به انکشاف و شکل‌گیری صحیح پاها کمک می‌کند. بندها از مواد طبیعی ساخته و منگوله‌ها با رنگ‌های روشن رنگ می‌شوند. از روی باورهای مردم، این امر به کودک کمک می‌کند تا از کودکی بهتر با محیط زیستش آشنا شود.

بش اورو (Bash oroo) – پتویی سبک برای قنداق دست و سر کودک است. تا اینکه روان کودک پاک باشد بش اورو از پارچه سفید دوخته می‌شود.

آلا شورو (Ala shuru) – جغجغه‌های ساخته شده از مهره‌ها و اشیای دیگر است. آنها را با آرزوی اینکه کودک از کودکی سفید و سیاه را در زندگی تمییز دهد، می‌آویزند.

بوت اورو (Bout oroo) - پتویی برای قنداق و بستن پاهای کودک در بشیک است. تا اینکه پاهای کودک به هم نرسند و عرق نکنند، یک تکه پارچه بین آنها می‌گذارند.

ساپ (Sap) – یک دسته چوبی است. بعضی اوقات آن را از عصای پیران با آرزوهای عمر طولانی می‌تراشند.

کیچینکی باشتیقچا (Kichinekey bashtykcha) – یک کیف کوچک است. برای حفظ دمای بدن کودک کیسه‌ای با چربی بره را در بشیک آویزان می‌کنند.

کنگورو (Konguroo) – زنگوله‌ای است که با بیدار شدن و تحرک کودک به صدا درمی‌آید و مادر درگیر کارهای خانه را آگاه می‌کند. وقتی دستان کودک آزاد است، او می‌تواند با زنگوله، که معمولاً اشیای براق و درخشانی به آن بسته می‌شود، بازی کند. از روی باورهای مردم قرقیز، این زنگوله کودک را از چشم بد نگه می‌کنند.

جازدیق (Jazdyq) – یک بالش زیر سر کودک است که معمولاً نقوش زیبایی روی آن گلدوزی می‌شد.

کیچینکی کزدملر (Kichinekey kezdemeler) – ملحفه کوچکی است که کنار کولتوک (kultuk) گذاشته می‌شود. اگر کودک کثیف شود، این ملحفه اولپوک را (olpok) تمیز نگه می‌دارند. ملحفه را برای خشک نگه داشتن اولپوک مرتباً عوض می‌کنند، زیرا خشک کردن آن دشوار است.

سارا (Sara) – قسمت‌های چوبی قوسی‌شکل در سر و پای بشیک است، که ساپ (sap) به آنها متصل می‌شود تا مادر هنگام تغذیه بتواند به آن تکیه کند.

اولپوک (Olpok) – تشکی با سوراخ برای کولتوک (kultuk) است. در داخل بشیک سه تشک کوچک پنبه‌ای، پشمی و ابریشمی می‌گذارند. در گذشته تشک پایین با ترشک خشک پر می‌شد که به عنوان یک وسیله ارتوپدی از تورم گردن و پشت کودک جلوگیری می‌کرد.

کولتوک (Kultuk) – وسیله‌ای است برای جمع‌اوری ادرار. در گذشته از نمد ساخته می‌شد و برای خشک نگه داشتن آن کیسه‌ای با خاکستر داخل آن قرار می‌دادند که از پاشیدن ادرار جلوگیری می‌کرد. بعداً کولتوک از رس یا چوب ساخته می‌شد . الآن کولتوک معاصر از شیشه و مواد دیگر ساخته می‌شود.

شیمک (Shimek) – وسیله‌ای برای تخلیه ادرار است. در گذشته برای این کار سوراخ‌هایی در درشت‌نی بره شکافته می‌شد و به مرور زمان لوله‌های جداگانه برای دختران و پسران ساخته شد.

بشیکتین تامانی (Beshiktin tamany) – قطعات چوبی است که به منظور تکان خوردن گهواره قوسی‌شکل ساخته می‌شود.

سنت گذاشتن نوزاد در بشیک برای اولین بار

۱. گذاشتن نوزاد در بشیک یک سنت بسیار قدیمی مردم قرقیز است و روز هفتم تولد نوزاد انجام می‌شود. گهواره از سوی بستگان مادری تهیه و به افتخار این رسم حتماً یک جشن برپا می‌شود و در جریان آن زنان مسن محترم و مادران چند فرزند مراسم گذاشتن نوزاد در بشیک برای اولین بار را برگزار می‌کنند.

۲. قبل از این ۹ قاپ با آرزوی زندگی شاد درون بشیک می‌گذارند. سپس مادربزرگ‌ها قاپ‌ها را در کیسه‌ای قرار می‌دهند که نماد «ثروت و دام بسیار» در خزانه کودک است. کیسه را روی بشیک آویزان می‌کنند و یا زیر بالش می‌گذارند تا اینکه کودک وقتی بزرگ شد با قاپ‌ها بازی کند.

۳. هنگام خواندن دعای خیر دور و بر نوزاد اشیای مختلفی را می‌گذارند. اگر پسر باشد، یک تبر (تا اینکه مانند فولاد سخت باشد)، یک شلاق (تا اینکه همیشه سوار بر اسب باشد) و یا یک چکش (تا اینکه اوستای ماهر باشد) می‌گذارند. در بشیک دختر قیچی (تا اینکه صنعتگر باشد) و یک پر (نشانه خرد و دانش) می‌گذارند.

۴. در دهان زنی که کودک را قنداق می‌کند یک برساق مربع می‌گذراند و او با خود به نوزاد آرزوهای نیک می‌کند. این کار به این دلیل انجام می‌شود که کودک دمدمی مزاج نباشد و مربع نماد افزایش نعمت است.

۵. پس از آماده شدن بشیک با نوزاد او را با لباس هفت نفر، که نماد اخلاق افراد مختلف (باهوش، با نشاط و غیره) است، می‌پوشانند و آرزو می‌کنند که او مانند این افراد باشد.

۶. سپس مادر بشیک را بلند می‌کند، سه قدم عقب می‌رود، در مقابل حاضرین تعظیم می‌کند و قول می‌دهد که فرزندی مفید و تکیه‌گاه برای مردم تربیت خواهد کرد. پس از این حاضرین دعای خیر می‌دهند که مسئولیت مادر را در برابر آنها بیشتر می‌کند. پس از مراسم گذاشتن نوزاد در بشیک به عنوان سپاسگزاری به مادر یک روسری سفید به سرش می‌بندند. اعتقاد مردم بر این است که لالایی‌ها در نتیجه برگزاری این مراسم به وجود آمده‌اند.

باورهای مربوط به بشیک

ü     بشیکی که کودک یک بار هم در آن خوابیده باشد، فروخته نمی‌شود. فروش آن فال بد دارد. اگر کسی بشیک را برای کودکش بخواهد، آن را با عبارت «وقتی کودک بزرگ شد، پس بدهید» می‌دهند. چانه زدن هنگام خرید بشیک جایز نیست. به استاد دقیقاً همان قیمتی را پرداخت می‌کنند که ایشان می‌خواهد. ضمناً او هم نباید قیمت هنگفتی بخواهد.

ü     بشیک خالی را تکان نمی‌دهند. تکان دادن گهواره بدون نوزاد فال بدی دارد. زن ممکن است فرزندش را از دست بدهد و یا نوزاد عمر طولانی نکند.

ü     روی بشیک را نباید باز گذاشت و همیشه باید با پتو پوشاند. حتی نور مهتاب نباید به صورت کودک برسد. علاوه بر این، گهواره را در شب نباید حمل و نقل کرد و نباید آن را به ستاره‌ها نشان داد.

ü     کودک را نباید از سمت چپ در بشیک گذاشت. او را باید تنها از سمت راست گذاشت و گرفت.

ü     پریدن از بالای بشیک و جنباندان آن با پا ممنوع است. گهواره با کودک مقدس است و رفتار نامناسب نسبت به آن مجاز نیست.

ü     بشیک نباید توسط دو نفر بلند و حمل شود. این یک فال بد محسوب می‌شود، زیرا به تشییع جنازه شباهت دارد. علاوه بر این، جنباندان بشیک توسط دو نفر معمول نیست.

ü     اگرچه گهواره دارای ساختار محکمی است، اما تکیه بر آن معمول نیست. علاوه بر این، آن نباید به یک بازیچه برای کودکان تبدیل شود.

ü     هنگام گذاشتن نوزاد در بشیک هیچ کس بیرون نمی‌رود. از روی باورهای مردم، شخصی که هنگام گذاشتن کودک در گهواره از خانه خارج می‌شود، خواب آرام او را با خود می‌برد.

سنت‌های مربوط به بشیک

وقتی کودک را از بشیک می‌گیرند، آن را خالی نمی‌گذارند. حتماً قاپ، چاقو، پشم پنبه و شاخه‌های ارس را داخل آن می‌گذارند. اعتقاد بر این است که آنها تا زمان برگشت کودک به گهواره مراقب آن هستند.

اگر در خانواده‌ای نوزادان همیشه فوت کنند، گهواره با آنها دفن می‌شود.

پس از بزرگ شدن کودک، بشیک خالی نمی‌ماند. ملحفه و لوازم دیگر به شکل کودک پیجانده و و درون آن گذاشته می‌شود. این نماد تولد نوزاد بعدی است.

برای اینکه پدر به کودک نزدیک‌تر و توجه بیشتر به او داشته باشد، از لباس‌های او به عنوان پتو برای بشیک استفاده می‌شود.

هر از گاهی دود ارس به بشیک دمیده می‌شود. قرقیزها باور دارند که دود ارس از چشم بد و ارواح شیطانی نگه می‌دارد.

تا اواسط قرن هجدهم گهواره‌های اقوام ترک‌زبان از نظر طراحی و تزیین با هم متفاوت بودند. امروزه بشیک‌هایی که در مناطق مختلف قرقیزستان ساخته می‌شوند، نیز از نظر رنگ، شکل و تزیین متفاوت هستند.

آیا اقوام دیگر بشیک داشتند؟

هدف عملکردی بشیک در میان اقوام ترک‌زبان مشابه است، اما تفاوت در رنگ و شکل و تزیین دارد. ترک‌ها، آذربایجانی‌ها، ترکمن‌ها و ازبک‌ها این گهواره را «بشیک» می‌نامند و قزاق‌ها «بسیک».

بیشتر ساکنان تاجیکستان هنوز هم از بشیک، که آن را «گهواره» می‌نامند، استفاده می‌کنند.

هر ملتی یک چیزی دارد که به عنوان گهواره استفاده می‌شود. در زیر نام‌های بشیک نزد اقوام مختلف آورده شده است: